سید محمدجواد عاملی

سید جواد حسینی عاملی (۱۲۲۶-۱۱۶۰ ق)، از فقهای نامدار شیعه در قرن سیزدهم هجری و از شاگردان علامه بحرالعلوم و وحید بهبهانی بود. وی با فرقه های انحرافی به مبارزه پرداخت. از آثار مهم ایشان، کتاب «مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامة» است. شیخ محمدحسن نجفی صاحب «جواهرالکلام» از شاگردان بزرگ او به شمار می رود.

تحصیلات و استادان

سید محمدجواد بن سید محمد حسینی عاملی در سال ۱۱۶۰ هـ.ق در آبادی شقرا جبل‌ عامل لبنان متولد شد و در همانجا رشد و پرورش یافت.

وی مقدمات علوم را از عموزاده اش ابوالحسن موسی فراگیرد. او در درسها با علاقه زیاد و شوق وافر شرکت می جست و در اندک زمانی توانست دروس مقدماتی را بیاموزد

سید جواد پس از آنکه استادش دار فانی را وداع گفت، در سال ۱۱۹۴ ق، راهی اعتاب مقدس عراق شد تا بتواند از خرمن دانش اندیشمندان شیعی حوزه نجف خوشه چینی کند. قبل از رسیدن به حوزه بزرگ نجف، وارد شهر کربلا شد تا نخست خود را از فرات عشق سیراب سازد؛ ولی هنگامی که با حضور استوانه های گران سنگی همانند آقا وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵ق) و سید علی طباطبایی (متوفی ۱۲۳۱ق) در کربلا مواجه شد، در همانجا رحل اقامت افکند تا در جوار بارگاه ملکوتی امام حسین علیه السلام از محضر نورانی آن استادان بزرگ بهره ای علمی و عملی ببرد.

وی نزد آقای سید علی صاحب «ریاض» به فراگرفتن علوم اشتغال ورزید در سایه تلاش و جدیت بلیغی که داشت، توانست در اندک مدتی به بالاترین مدارج علمی ‌‌نایل آید.

سید جواد عاملی علاوه بر اساتید مذکور، در نجف از محضر بزرگانی چون آیت الله سید محمدمهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء نیز کسب فیض و علم نموده است.

زمانی که سید بحرالعلوم اداره حوزه نجف را به عهده گرفت، وظایف مهم حوزه را تقسیم کرد. از جمله، کارهاى تحقیق و تألیف را به سید جواد واگذار نمود تا به پژوهش در علوم آل محمد صلى الله علیه و آله بپردازد.

تدریس و شاگردان

فقیه نامى علامه سید جواد عاملى پس از رحلت سید بحرالعلوم و مسافرت علامه کاشف الغطاء به ایران، بر کرسى تدریس نشست. در مکتب فقهی سید جواد عاملی، شاگردانی تلمذ نموده و به مقام شامخ علمی‌‌ و فقهی نائل آمده‌اند که هر کدام از استوانه‌های فقاهت به شمار می‌‌آیند. در اینجا اسامی‌‌ چند تن از آنان -که برخی از ایشان از علامه بزرگوار اجازه روایت اخذ کرده اند- ذکر می‌‌شود:

1. آیت الله شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهرالکلام (صاحب اجازه)
2. آیت الله سید صدرالدین عاملی
3. آیت الله شیخ جواد، معروف به ملا کتاب (صاحب اجازه)
4. آیت الله آقا علی هزارجریبی (صاحب اجازه)
5. آیت الله شیخ محسن اعسم
6. فرزند ایشان، آقا سید محمد (صاحب اجازه)
7. شیخ رضا فرزند زین العابدین نوه علامه عاملی (صاحب اجازه)
8. شیخ حسن بن محمدعلی العبودی (صاحب اجازه)
9. میرزا عبدالوهاب (صاحب اجازه)

آثار و تألیفات

این اندیشمند عالیقدر با توجه به اطلاعات فراوانى که در اخبار و اقوال داشت تألیفات پرارجى از خود به یادگار گذاشت. میرزا محمدعلی مدرس، در کتاب ریحانة الادب، تعدادی از آثار گران‌قیمت او را به ترتیب زیر می‌‌آورند:

1. مفتاح الکرامه: در شرح «قواعد الاحکام» علامه حلی (۱۰ جلد): گویند میرزای قمی ‌‌فراوان به آن مراجعه داشت. هشت جلد این کتاب با مباشرت علامه سید محسن جبل‌عاملی در سال ۱۳۳۲ هـ.ق در مصر به چاپ رسیده است.
2. ارجوزه‌ای در خمس
3. ارجوزه‌ای در رضاع
4. ارجوزه‌ای در زکات
5. رساله‌ای در اصل برائت
6. حاشیه بر تهذیب الوصول علامه حلی
7. حاشیه بر روضه شهید ثانی
8. حاشیه بر مدارک الاحکام
9. حاشیه بر شرح طهارت وافی
10. شرح وافیه در اصول
11. تجوید قرآن کریم

حادثه حمله وهابی‌ها

مرحوم سید جواد عاملی در پایان جلد هفتم مفتاح الکرامه که اواخر باب وکالت قواعد است، داستانی را از وحشی‌گری‌های وهابیون عهد نخست نقل می‌‌کند که بازگویی آن می‌‌تواند از اعمال وهابیون نفتی امروز نیز پرده بردارد و نیات این حزب سیاسی در ماسک اسلام را فاش و روشن سازد:

«... هم اکنون نیمه شب نهم از ماه مبارک رمضان سال ۱۲۲۵ هجری است و این کتاب بدست مصنف آن، کوچکترین و ذلیل‌ترین بندگان خدا، محمدجواد حسینی حسنی موسوی عاملی -که خداوند سبحان با لطف و فضل و رحمت خویش، با او معامله و رفتار نماید- پایان پذیرفت، ولی تشویش خاطر و اضطراب احوال حاکم بر زندگی ما است، چون اعراب وحشی، از جمله، آن افرادی که قائل به مقاله وهابی خارجی هستند، نجف اشرف و زیارتگاه امام حسین علیه‌السلام را احاطه نموده‌اند، راه را بسته‌اند و زائرین حسینی را قتل و غارت نموده‌اند. پس از آن که شیعیان از زیارت نیمه شعبان برمی‌‌گشتند، تعداد کثیری از آنان را کشته‌اند و اغلب آن زائرین از ایران هستند. گاهی گفته می‌‌شود تعداد کشته‌ها ۱۵۰ نفر می‌‌باشد، و گاهی گفته می‌‌شود کمتر، برخی دیگر از زوار عرب در حله مانده‌اند و تعدادی به نجف اشرف رسیده‌اند. برخی در حله به روزه‌داری پرداخته‌اند و برخی به حسکه رفته‌اند، و ما هم اکنون مثل این که در محاصره قرار گرفته‌ایم. وهابیون هنوز برنگشته‌اند، صفوف آنان از کوفه تا حرم امام حسین علیه‌السلام به مسافت دو فرسخ یا بیشتر است. قبیله خزعل تسلیم شده‌اند، ولی قبیله‌های بعیج و جشم در حال مقاتله و کارزار هستند. حاکم بغداد کنار رفته و حاکم دیگری جای او را گرفته است و آنان با هم مقاتله و کارزار دارند اخبار آنان نیز ما را مغموم ساخته است چون راه‌ها بسته است، به همین جهت در این اطراف وهابی‌ها بر اقامت بیشتر طمع دوخته‌اند. حول و قوه از سوی خداوند بزرگ است. درود بر پیامبر خدا و اولاد و اطهار او و خداوند متعال از علمای ما خوشنود و راضی باشد و آنان را در بالاترین جایگاه و با نعمت بهشتی محشور فرماید».

ویژگی‌های اخلاقی

سید جواد علاوه بر مقام والای علمی، از نظر اخلاقی نیز قله نشین فضایل بود. چرا که آنچه را می آموخت جامه عمل می پوشاند.

وی بسیار متواضع بود به طوری که همه تحقیقات وزین و نوآوری های علمی خود را به استادانش نسبت می داد و برای استادان خود احترام زیادی قائل بود و همواره با تجلیل فراوان از آنان یاد می کرد و بسیار خوش اخلاق و مهربان بود. او در آغاز کتاب مفتاح الکرامه در مورد علت اقدام به این تالیف بزرگ و پرمشقت این چنین می‌‌نگارد:

«من دستور آقا و استادم را، اوئی که پس از خداوند سبحان و اولیای بزرگوارش (سلام خدا بر آنان باد) پناهگاه و تکیه‌گاه زندگی من بوده است، امتثال نمودم و او عبارت از پیشوای بزرگ، علامه مقدس، اقیانوس بزرگ علم و معرفت آیت الله شیخ ‌جعفر کاشف الغطاء است که خداوند متعال مرا فدای او سازد و بقای او را بر سر مؤمنین مستدام بدارد. او که خداوند عمرش را در کنف حراست و عنایت خاص خویش نگه دارد، به من امر فرمودند: دوست دارم که تو کتاب قواعد الاحکام امام علامه حلی (خداوند مقام شریفش را بالا برد) را محور بحث انتخاب کنی و به آن اعتماد ورزی، در هر مساله‌ای که آرا اصحاب اختلاف پیدا نموده است، دقیقاً اقوال آنان را مورد تامل قرار دهی. علاوه بر اقوال، شهرت و اجماع آنان را نیز بدست آوری. منابع و کتاب‌هایی که این اقوال از آن‌ها نقل شده است، باز بیاوری اگر به دلیلی برخورد داشتی که آنان ذکر نکرده‌اند، پس همراه متن، آن دلیل را نیز ذکر نمایی، به هنگام اختلاف اخبار و احادیث، به صورت موجز آرا و نظریات اهل سنت را نیز بیان نمایی تا نفع آن کامل و موقعیت کتاب بزرگ گردد، چون کتاب المختلف علامه که مخصوص این برنامه است، هر چند پرسود و پرفایده است، ولی جای اکثر اقوال و آرا در آن خالی است. پس من امر شریف استاد را امتثال نمودم و امیدوارم که او با دعای مقبول خویش مرا یاری دهد. امر خودم را به خدا تفویض کردم و بر او توکل بسته و هر قدرت و نیرو از سوی اوست».

وفات

مرحوم سید جواد عاملی پس از یک عمر کوشش در راه علم و فقاهت، در سال ۱۲۲۶ هـ.ق، در سن ۶۶ سالگی در نجف اشرف وفات نمود و در صحن مولای متقیان علیه السلام در یکى از حجره هاى شرقى از طرف باب قبله مدفون گشت.

از یادگارهاى باارزش ایشان، کتابخانه اش بود که در آن بسیارى از نسخ خطى علماى بزرگ از قرون پیشین را جمع آورى کرده بود و در آن زمان از کتابخانه هاى غنى به شمار مى آمد.

پانویس

منابع

• عقیقی بخشایشی، تلخیص از کتاب فقهای نامدار شیعه، صفحه ۲۹۷.
• سید جواد عاملی گنجینه دار فقه، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۶ اسفند ۱۳۹۲.
• گلشن ابرار، ج۱، مدخل "سید جواد عاملی" از علی علیزاده.